Helderheid creëren in mistige vraagstukken

“Om tot transformatie te komen hebben we meer nodig dan een planning om van A naar B te gaan. Veranderen is geen probleem dat opgelost moet worden. Om te kunnen transformeren moeten we in onwetendheid durven stappen, met aandacht voor alle emoties, verschillende perspectieven en gedachten.” Die woorden van antropoloog Jitske Kramer raken de kern. In een tijd waarin zekerheden verdampen, is communicatie geen sluitstuk meer, maar een stuurinstrument. Hoe creëer je richting, als niemand precies weet waarheen en wat je onderweg op je pad vindt? De term VUCA is hierop van toepassing: volatility, uncertainty, complexity, ambiguity. Het vat dat gevoel van beweging, onvoorspelbaarheid en verwarring treffend samen. In zo’n werkelijkheid is stilstaan geen optie, maar vooruitgaan voelt als laveren tussen voortdurend veranderende feiten, meningen en belangen. Hoe zet je koers met jouw communicatiestrategie als je geen benul hebt waar je volgend jaar staat? En hoe houd je de juiste koers ondanks de mist? 

Dimensie beweging

Lena van Gastel, science practitioner bij Tilburg University en Becker Eline Philips ontwikkelden daarom een nieuwe aanpak voor communicatie in VUCA-vraagstukken. Hun vertrekpunt: methodes, zoals uitgebreide stakeholderanalyses en klassieke kernboodschappen, schieten tekort. Lena: “Dat besef daalde in bij de transities in het sociaal domein, een jaar of tien geleden. We maakten een stakeholderlijst waar echt alles en iedereen op stond, maar we hadden geen idee waar we moesten beginnen.” Eline: “Factor C is soms te statisch. Het helpt bij afgebakende projecten, zoals een windmolenproject of nieuw beleidskader, maar niet in de ‘tussentijd’ van transities. Ik miste de dimensie beweging: hoe stakeholders zich ontwikkelen door tijd en gebeurtenissen heen. Zodat je daarop je aanpak kan bijsturen.” 

Geen ingangzetter

Ook de rol van de overheid verandert. “Bij grote maatschappelijke opgaven is de overheid niet meer de ‘ingangzetter’, maar een van de vele actoren op een wiebelig speelveld”, legt Lena uit. “Denk aan de zorg: de overheid beslist over stelsels en over geld. Maar aan de beweging naar meer zelfredzaamheid en naar elkaar omkijken, om op termijn de zorg overeind te houden, komt geen raadsbesluit te pas. Met zenden en sturen kom je er niet. En met één kernboodschap al helemaal niet.” Dus wat doe je dan als strateeg? “Je moet opnieuw leren kijken en luisteren. Weten waar mensen zitten in het vraagstuk, wat ze nodig hebben, wat hen raakt. En snappen dat in grote veranderingen draagvlak en vertrouwen broos zijn.” 

VUCA: Naar de slurf

De inzichten van Scharmers U-theorie boden houvast. Een model dat uitgaat van vertragen, luisteren en bouwen aan vertrouwen om écht vernieuwing te laten ontstaan. In combinatie met bestaande modellen ontwikkelden Lena en Eline een handzaam model dat zij de slurf noemden: een manier om de beweging van actoren te volgen en daarop in te spelen met kleine, betekenisvolle interventies. De slurf geeft houvast aan projectleiders, bestuurders en communicatiestrategen om samen vinger aan de pols te houden. “Zet de belanghebbenden rond het stikstof- of migratievraagstuk maar eens denkbeeldig op de slurf”, zegt Eline. “Dan zie je hoe zinloos het is om met campagnes ‘over de kloof’ te roepen dat jouw oplossing fantastisch is. Beter: drink koffie met de mensen die weerstand tonen, ken en snap hen. Vraag je bestuurder hun voorzitter even te bellen, voorafgaand aan een besluit. Het zit vaak in kleine dingen; bouw vertrouwen, blijf dichtbij. Als je het inhoudelijk niet eens bent, bouw dan juíst aan de relatie. Uiteindelijk is het vertrouwen tussen mensen dat bepaalt of beweging mogelijk is.”  

Helderheid als strategie

Lena: “Als strateeg is het je taak om de verre stip op de horizon tastbaar te maken. Niet met flitsende slogans, maar met een logisch opgebouwde redeneerlijn – met woord en beeld – waar alle partners mee uit de voeten kunnen. Met één oog op de slurf, het andere op praktische tussentijdse stappen. Geen meerjarenplan, maar bepalen wat er de komende drie tot zes maanden moet gebeuren. Wie moet je spreken, wat moet je aanvoelen, welke interventie doet ertoe? In VUCA-vraagstukken kun je misschien niet alles overzien, maar je kunt wel zorgen dat iedereen begrijpt waar je samen naartoe werkt. En heel concreet wat je daar vandaag en morgen voor gaat doen.”

Fotografie door: Marie Broeckman